Het beroemde schilderij Meisje met de Parel van Johannes Vermeer, dat in museum Het Mauritshuis in Den Haag hangt, is al eeuwenlang een bron van fascinatie voor kunstliefhebbers wereldwijd. Toch rijst de vraag: wat maakt dit schilderij zo bijzonder? En roept het zien van het originele schilderij meer emoties op dan het kijken naar een reproductie? Onderzoekers Martin C. de Munnik, Lonneke Schrijver, Dr. H Steven Scholte, Drs. Andries van der Leij en Martijn den Otter gingen op zoek naar antwoorden. Geïnspireerd door de wens van het Mauritshuis om meer inzicht te krijgen in de emotionele en neurologische reacties van museumbezoekers, hebben zij een uitgebreid onderzoek opgezet. Door middel van EEG-metingen, MRI-scans en eye-tracking analyseerden ze de hersenactiviteit van 20 bezoekers die zowel het originele schilderij als reproducties van vijf meesterwerken -waaronder dus het ‘Meisje’- bekeken.
Het is het eerste neurologische onderzoek in zijn soort en werpt licht op onbewuste emoties en neurologische processen die worden geactiveerd tijdens de kunstbeleving. Vooral of het zien van een echt schilderij meer impact heeft dan een reproductie stond centraal. Een tipje van de sluier: ja, echte schilderijen maken meer los dan een poster.
Kunst speelt een grote rol in het activeren van emoties en waardering in ons brein. Bij het observeren van een kunstwerk worden verschillende hersengebieden geactiveerd, waaronder de frontale cortex, die verantwoordelijk is voor esthetische waardering, en de amygdala, betrokken bij emotionele reacties. Deze neurologische processen bepalen hoe we kunst ervaren en wat het in ons losmaakt.
Uit het onderzoek kwam naar voren dat er een groot verschil is in de hersenactiviteit van proefpersonen wanneer ze een origineel kunstwerk zien versus een reproductie. Bij het bekijken van een reproductie worden de hersengebieden die betrokken zijn bij visuele verwerking weliswaar geactiveerd, maar de emotionele intensiteit blijft veel lager dan bij een echt schilderij. Dit is te zien aan het EEG-signaal, waarbij de prefrontale cortex duidelijk een sterkere ‘approach response’. vertoonde bij originele kunstwerken.
De unieke ambiance van een museum – de specifieke verlichting, het formaat van het schilderij, de lijst en de algehele fysieke aanwezigheid – speelt een grote rol bij het oproepen van een intensere emotionele reactie. Dit werd nog eens benadrukt door de tien keer grotere ‘benaderingsbehoefte’ die proefpersonen hadden bij het zien van originele schilderijen in vergelijking met posters. Mensen voelen zich fysiek aangetrokken door de originele kunstwerken en willen er dichtbij zijn (al of niet om een selfie te maken…)
Onder de vijf onderzochte schilderijen trok Meisje met de Parel niet alleen de meeste aandacht, maar wist het ook op een bijzondere manier de emoties van toeschouwers te vangen. Dit schilderij activeert een breder spectrum aan hersengebieden die verbonden zijn met emotionele en cognitieve processen, zoals de precuneus. Dit gebied, dat in verband wordt gebracht met zelfbewustzijn en empathie, toonde meer activiteit tijdens het bekijken van het Meisje met de Parel dan bij de andere schilderijen. Het is mogelijk dat deze verhoogde activiteit bijdraagt aan het mystieke en emotionele effect dat dit schilderij op zoveel mensen heeft.
Wat het Meisje zo bijzonder maakt, is de manier waarop het de aandacht van de kijker vastgrijpt en niet meer loslaat. De eye-tracking resultaten laten zien dat toeschouwers in een constante visuele ‘loop’ terechtkomen, waarbij de blik steeds opnieuw tussen de ogen, de mond en de parel beweegt. Dit proces, ook wel een ‘sustained attentional loop’ genoemd, zorgt ervoor dat de kijker diep betrokken raakt bij het schilderij en langer blijft kijken dan bij andere kunstwerken.
Een ander interessant psychologisch fenomeen dat werd blootgelegd, is het zogenaamde ‘mere exposure effect’. Dit effect beschrijft hoe mensen een voorkeur ontwikkelen voor iets door herhaaldelijke blootstelling. ‘Bekend maakt bemind’ zeg maar. Het Meisje met de Parel wordt door herhaald kijken steeds meer gewaardeerd, zowel bij het origineel in het Mauritshuis als bij reproducties. Dit komt doordat het brein positieve emoties begint te associëren met het kunstwerk naarmate het vaker wordt gezien, zelfs zonder dat men zich hiervan bewust is.
Een belangrijk inzicht dat uit de MRI-analyses naar voren kwam, is dat kunst niet alleen cognitieve processen aanspreekt, maar vooral ook diepe emotionele reacties oproept. Bij het zien van een origineel schilderij werden emoties zoals verwachting, waarde en zelfs een gevoel van vertrouwen sterker geactiveerd dan bij reproducties. Het blijkt dat de juiste balans tussen positieve en negatieve emoties het verschil maakt in de mate waarin een kunstwerk ons raakt. Bij het Meisje met de Parel is het ontbreken van negatieve emoties in combinatie met een hoge mate van betrokkenheid een sleutel tot de sterke emotionele impact.
Het Meisje met de Parel blijft, zowel in de neurologische als emotionele zin, een meesterwerk dat toeschouwers weet te fascineren en te raken op manieren die reproducties simpelweg niet kunnen evenaren.
Bron
Naar boven
